بررسی واژه سنگ در زبانهای ایرانی غربی
زبان مشترک قبیله های ایرانی دوران باستان که خود را آریایی می نامیدند . پس از پراکندگی این قبایل در سرزمین های وسیع ،به لهجه هایی چون اوستایی ، پارسی ، هخامنشی ، مادی سکایی و چند لهجه دیگر منشعب گردید و هر لهجه با گذشت زمان با قوانین خاص خود جداگانه تحول و تکامل پیدا کرد و در نهایت گویش ها و زبان های مستقلی از آنها پدید آمد . زبان های فارسی،کردی ، لری ، سیوندی ،بلوچی ، گیلکی و دهها گویش محلی دیگر با همه تفاوت های ظاهری که بین آنها دیده می شود همگی ریشه در زبان ایرانی کهن دارند و بخش بزرگی از ذخیره واژگانی زبان مادر را حفظ کرده اند .
پژوهشگران اروپایی در دو قرن اخیر با خواندن متون زبان های کهن آریایی (هند و ایرانی ) و اروپایی و بررسی و مقایسه آنها به خویشاوندی این زبان ها پی بردند که نتیجه تحقیقاتشان به کشف خانواده بزرگ زبانی هند و اروپایی و ترمیم شجره زبانهای وابسته که زبانهای ایرانی یکی از شاخه های مهم آن می باشد منجر گردید .
زبانهای ایرانی در این طبقه بندی بر اساس ساختمان زبان و درجه تحول به سه دوره باستان میانه و نو تقسیم و هر دو به دو گروه شرقی و غربی و هر گروه به دو شاخه شمالی و جنوبی گروه بندی شده اند. اما نظر به اینکه از برخی از زبانهای باستانی و میانه آثار مکتوب قابل توجهی موجود نیست و از دیگر گویش های ایرانی نو بررسی همه جانبه دقیقی بر اساس روشهای زبان شناسی تطبیقی- تاریخی به عمل نیامده است نمی توان تقسیم بندی سنتی را کاملا پذیرفت.
در راستای شناسایی بیشتر و بهتر زبان های ایرانی و بازنگری و نقدی بر تحقیقات گذشته ، در این نوشتار دو واژه هم معنی "برد" و "سنگ" در برخی از زبانهای ایرانی مقایسه و مورد بررسی قرار می گیرد. گرچه امروزه زبانهای ایرانی بر اثر نفوذ فارسی و عربی بسیاری از ویژگی های خود رادر طی قرنها از دست داده اند وجود اینگونه واژگان منفرد دراین زبانها که از نظر ریشه شناسی رد و نشان آنها در زبان فارسی نو باستان دیده نمی شود ، از نکات جالب و بحث برانگیز خانواده زبانهای ایرانی می باشد. در رابطه با واژه (برد) کردی و لری پرسشهای زیر شایسته بررسی و پاسخگویی می باشد.
1- آیا واژه «برد» واژه ایرانی (هند و اروپایی) است ؟ از کدام زبان باستانی گرفته شده و تاریخ تحول آن چگونه بوده است؟
2- آیا این واژه از زبانهای غیر ایرانی وارد کردی و لری و سیوندی شده است ؟ از کدام زبان ؟
3- با در نظر گرفتن جغرافیای تاریخی و اینکه کرد ها در مناطق ماد نشین و سیوندی ها و لر ها در مناطق پارس نشین سکونت داشته اند چرا واژه سنگ ایرانی، در طول سی قرن در این گویشها به کار نرفته است؟
4- از نظر توزیع جغرافیایی واژه، چرا کرد های مهاباد در شمال غرب ایران و لر ها از لرستان تا کنار خلیج فارس واژه برد را به کار می برند ولی کرد های سنندج ،کرمانشاه،ایلام و حتی لک های لرستان که بین آنها واقع شده اند از واژه «کچک» استفاده می کنند که باز این واژه در گویش های لری موجود است؟
واژه" برد" و "سنگ "در چند زبان ایرانی نو
زبانهای جنوب غربی زبانهای شمال غربی
فارسی sang سنگ کردی (مهاباد) bard برد
لری (لرستانی) bard برد سیوندی vard ورد
لری (ممسنی،کهگیلویه ،بویراحمد و بختیاری ) ، کردی (سنندج ،کرمانشاه و ایلام )
Bard/koḉok برد – کچک koḉok کچک
دزفولی bard/seng برد – سنگ لکی koḉok کچک
بلوچی seng سنگ
گیلکی seng سنگ
در سایر گویشهای ایرانی واژه سنگ با تفاوت واکه sang-a- به کار می رود و در گویشی از زبان پشتون افغانستان جز دوم واژه debar (سنگ) ممکن است با واژه برد ارتباط داشته باشد.واژه کچک لری وکردی احتمالا از دو جز (پسوند تصغیر) ko+cek (کوه ) تشکیل شده است
تحول واژه سنگ در دو شاخه ایرانی و ژرمنی زبان هند و اروپایی
- (Aken) هند و اروپایی
اوستا asana
فارسی باستان ashanga
مادی asen
فارسی میانه sang
ژرمنی شرقی stain
ژرمنی شمالی steinn
آلمانی نو stein
انگلیسی نو stone
در مورد اشتقاق واژه «برد» و ریشه شناسی آن تا کنون نظریه ای ارائه نشده است با این حال ممکن است این واژه از واژه های غیر ایرانی وارد شده و در زبان های کردی ولری پنداشته شود و آن را دلیلی بر بعضی نظریه های نژادی در مورد اقوام ایرانی بدانند همچنان که دیا کونوف پس از اظهار تردید در مورد هند واروپایی بودن یا نبودن کاسیان می گوید : «به احتمال قوی قبایل کنونی لر که با دام داری در کوهستان اعاشه می کنند از اخلاف ایشان می باشند که از لحاظ زبانی ایرانی شده اند واکنون نیز در همان سرزمین ساکن هستند »
گذشته از نظریات متناقضی که در مورد زبان ونژاد برخی از اقوام ایرانی گفته شده است بدون تردید اگر گویش های مختلف ایرانی که امروزه به علت بی توجهی به آنها در حال نابودی می باشد گرد آوری و با موازین زبان شناسی تطبیقی ،تاریخی مقایسه وتجزیه وتحلیل شوند به خوبی وجود برخی حلقه های مفقود زبانی و به تبع آن نژادی قابل شناسایی است که می تواند تقسیم بندی زبانی و نژادی کلاسیک پذیرفته شده در مورد اقوام دوران باستان غرب ایران را دگرگون نماید .
نگارنده با توجه به مشابهات بین گویش سیوندی، لری و کردی و با استناد به تحول صامت «v» آغازی در زبانهای ایرانی باستان میانه و نو واژه برد را دارای ریشه هند و اروپایی می داند که با تحولات خاص معنایی و آوایی به گویشهای کردی لری و سیوندی رسیده است.
با توجه به واژه «ورد» vard در زبان سیوندی و قانون تغییر صامت «v» را آغازی باستانی که در برخی از زبانهای نو در بعضی موارد به b تبدیل شده است و حتی بسیاری از واژگان زبان سیوندی «v» آغازی دوره میانه را حفظ کرده اند شکل باستانی واژه bard را به صورت varta و شکل میانه آن را به صورت vart باز سازی می نماید
نمونه تحول صامت «v» آغازی در برخی از زبانهای ایرانی باستان میانه و نو
فارسی اوستا پهلوی لکی سیوندی لری کردی
برف barf vafra varf war varf barf bafer
باد bad vata vat va vay ba(d)(y) ba(y)
بهار bahar vanhar vahar behar vahar bahar bahar
با توجه به قانون بالا فرم های فرضی باستان و میانه واژه «برد» را در گویشهای کردی لری و سیوندی به صورت های زیر می توان بازسازی کرد .
دوره باستان دوره میانه دوره نو
Varta vart bard کردی و لری
vard سیوندی
واژه ساختگی varta به احتمال زیاد با واژه اوستایی vartat فارسی باستان vart و هند و اروپایی uret به معنی گردیدن گشتن و غلطیدن هم ریشه است که با تحول معنایی خاصی به گویشهای کردی لری و سیوندی رسیده است در تأیید و اثبات اینگونه تحولات معنایی که برخی از واژگان مترادف زبانهای خویشاوندی با وجود نبود شباهت ظاهری بین آنها از ریشه های مختلف موجود در زبان اصلی مادر منشعب شده اند، می توان به واژه مادر زبانهای هند و اروپایی اشاره کرد .
در بیشتر زبانهای هند و اروپایی از دوران باستان تا نو واژه مادر از ریشه هند و اروپایی mat گرفته شده است مانند سانسکریت mater ، لاتین mater ، فارسی و اوستا matar انگلیسی باستان modor ، انگلیسی نو mother ،آلمانی نو matter ، آلمانی باستان muoata ، یونانی meter .
اما جالب توجه است که واژه مادر در گویش های لری ممسنی و بویر احمد dey ،لری بختیاری و لرستانی da ، کردی dayik و سیوندی dowa می باشد که از ریشه اوستایی dey/de به معنی پرستاری کردن گرفته شده اند. در حالی که در خود اوستا و فارسی باستان واژه matar (مادر) به کار می رفته است . اینگونه واژگان از نظرتحول تاریخی زبانهای خویشاوندی نیاز به بررسی همه جانبه و موشکافانه دارد تا چگونگی آنها روشن شود
خلاصه و نتیجه گیری
واژه «برد» bard در کردی مهابادی و لری و « ورد» vard سیوندی که از زبان های ایرانی شمال غربی و جنوب غربی می باشند با توجه به قانون صوتی تحول v آغازی زبانهای ایرانی کهن و نو به b احتمالا دارای شکل باستان varta و میانه vart بوده است و ممکن است با واژه اوستایی varat فارسی باستان vart و هند و اروپایی urct هم ریشه باشد. وجود این گونه واژگان منفرد همانند در برخی از گویشهای ایرانی شمالی و جنوبی که از ریشه شناسی با فرم هم معنی خود در دیگر زبانهای هند و اروپایی و ایرانی (فارسی)باستان و میانه و نو متفاوتند می توانند بازمانده از زبانی ناشناخته باشند که برخی از خصوصیات واژگانی و صرفی آن در این گویشها باقی مانده است.
کتابنامه
» ارانسکی ای م مقدمه فقه اللغه ایرانی ترجمه کریم کشاورز تهران انتشارات پیام 1358
» ناتل خانلری پرویز تاریخ زبان فارسی جلد یک چاپ سوم تهران نشر نو 1366
» گیرشمن رومن ایران از آغاز تا اسلام ترجمه محمد معین چاپ هفتم تهران انتشارات علمی فرهنگی 1368
» دیاکونوف 1 میخائیلویچ تاریخ ماد ترجمه کریم کشاورز چاپ سوم تهران انتشارات علمی فرهنگی 1371
» امان الهی بهاروند سکندر قوم لر انتشارات آگاه 1370
» ایزد پناه حمید فرهنگ لری چاپ دوم تهران انتشارات آگاه 1363
» همتی ابوذر فرهنگ تطبیقی واژگان گویش لری ممسنی با واژگان فارسی نو و میانه پایان نامه کارشناسی ارشد بخش زبان های خارجی و زبان شناسی دانشگاه شیراز بهمن 1369
» همتی ابوذر بررسی چند واژه پهلوی در گویش های لری و لکی فروهر شماره 1و 2 فروردین و اردیبهشت 1372
» برهان محمد حسین خلف تبریزی برهان قاطع باهتمام محمد معینی تهران 1362 .
» Collins English Dictionary (with etymology)
London: Collins 1987
» Kent.R.G.old Persian. American Oriental Society 1963 .
» Nyberg .S Hemik A manual of Pahlavi .
» Part tow . Wiesbaden: Ouo Harrassowitz 1974.
منبع سایت لور
ابوذر همتی،عضو هیات علمی دانشگاه یاسوج